Ở nghĩa đen, câu hát phản ánh một kinh nghiệm dân gian trong nấu ăn: khi nấu canh cá, thường là cá đồng, dễ tanh, người ta hay cho thêm tiêu để tạo vị ngọt thanh và hành để khử mùi, giúp món ăn thơm ngon hơn.
Nhưng vượt qua ý nghĩa ẩm thực, câu hát còn là lời thì thầm yêu thương của người mẹ, gửi gắm vào từng muỗng canh dành cho con. Đó là sự chăm sóc tỉ mỉ, là mong muốn con được ăn ngon, chóng lớn, khỏe mạnh. Mỗi món ăn không đơn thuần là dinh dưỡng mà còn chứa đựng tình cảm, sự vun vén của gia đình dành cho nhau.
Ở Nam Bộ, cá là nguyên liệu phổ biến trong bữa cơm gia đình, từ cá kho, cá chiên đến cá nấu canh với bầu, cải, rau muống… Trong đó, món canh cá trước khi nhấc khỏi bếp, thêm chút tiêu, hành, mùi thơm bốc lên ấm áp, như hương vị của ký ức, của tình thân.
Minh hoạ AI: Vy Thư
Cũng có nơi hát rằng: “Ví dầu cá lóc nấu canh/ Bỏ tiêu cho ngọt, bỏ hành cho thơm”, một biến thể nhẹ nhàng mà gần gũi hơn. Từ bếp ăn dân dã, câu ca dao còn lan sang đời sống ứng xử. “Bỏ tiêu cho ngọt, bỏ hành cho thơm” được người ta mượn để nói về cách cư xử khéo léo, biết thêm “gia vị” đúng lúc, đúng chỗ, để cuộc sống hài hòa hơn, giao tiếp trở nên dễ chịu và tạo được thiện cảm. Đây là nghệ thuật ứng xử rất Việt Nam, nhẹ nhàng mà sâu sắc, thực tế mà thấm đẫm nhân văn.
Viết đến đây, tôi nhớ đến ba. Ông hay đọc câu: “Chiều chiều gọt mướp nấu canh/ Bỏ tiêu cho ngọt, bỏ hành cho thơm” và nói rằng tôi ngày nhỏ đã… chế ra câu này. Mãi sau này tìm hiểu, tôi mới biết, có thể đó là sự kết hợp từ câu ca dao quen thuộc với một câu hát trong bài “Lý trái mướp” của dân ca Nam Bộ: “Chiều chiều gọt mướp nấu canh/ Thấy anh qua lại (lợi) bỏ hành cho thơm”.
Chắc cũng không phải ngẫu nhiên mà tôi “ứng khẩu” được như vậy. Có lẽ là do ngày xưa, ba hay hát ru, hay đọc tục ngữ, ca dao rồi từng chút một, những lời ấy thấm vào tôi, như tiêu, như hành thấm vào món canh. Giờ ba đã đi xa, tôi ngồi nhớ lại, bất giác tự hỏi: không biết thuở ấy tôi còn chế thêm được câu nào khác nữa không?
