Người xưa dặn “Vay gạo không vay củi, mượn áo không mượn giày”, nghe qua tưởng đơn giản, nhưng nếu hiểu trọn ý, ta sẽ thấy đây là lời dặn dò thấm đẫm sự từng trải và tinh tế của cha ông về đạo lý sống, phép cư xử và cách giữ gìn tình người trong đời sống thường ngày.
Người xưa dặn “Vay gạo không vay củi”, vì sao?
“Gạo” là lương thực thiết yếu, thứ có thể chia sẻ trong cơn đói. “Củi” là nhiên liệu, thứ mà mỗi nhà dùng đủ cho mình, khó dư dả. Người xưa dạy “vay gạo không vay củi” là để nhắc rằng: Có thể nhờ nhau trong lúc cấp bách, đói khát, nhưng chớ vay mượn những thứ quá vụn vặt, khó xoay sở, dễ khiến người giúp cảm thấy khó xử. Củi không như gạo nó lắt nhắt, nhỏ nhẻ, không phải ai cũng có dư. Mượn củi là mượn sự phiền lòng.
Câu này không chỉ nói về vật chất, mà còn mang nghĩa bóng: Trong cuộc sống, ta nên biết lựa đúng hoàn cảnh để nhờ vả. Giúp người khi cần là tốt, nhưng nếu không tinh tế, sự nhờ vả vô ý có thể làm mòn tình cảm, dẫn đến mất lòng.
Người xưa dặn “Mượn áo không mượn giày”, vì sao?
Tương tự, “mượn áo không mượn giày” cũng chứa một tầng nghĩa sâu xa. Áo thì có thể mặc rộng, người này người kia có thể dùng chung, nhưng giày thì vừa chân ai nấy đi. Mượn giày là mượn thứ riêng tư, dễ hỏng, khó trả lại như cũ. Nó ngầm chỉ rằng: trong cách cư xử, phải biết đâu là ranh giới giữa tiện dụng và bất tiện, giữa cái có thể chia sẻ và cái không nên động vào.
Hình ảnh đôi giày cũng tượng trưng cho con đường, hành trình riêng của mỗi người. Không ai có thể “đi hộ” đôi giày của người khác cũng như không ai có thể sống hộ cuộc đời ai. Đừng can thiệp quá sâu vào điều người khác khó lòng chia sẻ. Càng thân thiết càng phải giữ giới hạn, đó mới là cách duy trì mối quan hệ bền lâu.
Trong xã hội hiện đại, đôi khi chúng ta quen với sự “tiện thể”, coi việc nhờ vả là điều đương nhiên. Nhưng người xưa lại dạy rằng: Giúp nhau là quý, nhưng giúp đúng lúc, đúng mức, đúng người mới là khôn ngoan. Đối với người đi vay, đừng vì thiếu thốn nhất thời mà đánh đổi sự thoải mái của người cho vay. Đối với người cho vay, cũng cần biết rạch ròi giới hạn, để giúp mà không bị lợi dụng, hỗ trợ mà không khiến tình cảm sứt mẻ.
“Vay gạo không vay củi, mượn áo không mượn giày” là câu nói ngắn mà đủ đầy, dạy ta cách sống khéo léo, biết điều, trân trọng cả người cho lẫn người nhận. Trong đời sống hiện đại, khi quan hệ xã hội ngày càng phức tạp, lời răn của người xưa vẫn còn nguyên giá trị.
